हिंदू नववर्ष : देशाच्या सामाजिक-आर्थिक कल्याणासाठी फायदेशीर

राष्ट्रीय जाणिवेचे संत स्वामी विवेकानंद म्हणाले होते, जर आपल्याला अभिमानाने जगण्याची भावना रुजवायची असेल, देशभक्तीचे बीज आपल्या हृदयात पेरायचे असेल तर आपल्याला हिंदू राष्ट्रीय दिनदर्शिकेच्या तारखांचा आश्रय घ्यावा लागेल. जो विदेशी लोकांच्या तारखांवर विश्वास ठेवतो तो गुलाम बनतो आणि स्वाभिमान गमावतो.

हिंदू दरवर्षी चैत्र महिन्यात नववर्ष साजरे करतात. हिंदू नववर्ष विक्रम संवत दिनदर्शिकेनुसार साजरे केले जाते. या कॅलेंडरची सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे ती वैज्ञानिक पद्धतीने वेळेची गणना करते आणि विविध खगोलीय घटनांबद्दल अचूक आणि प्रामाणिक माहिती देते. दरवर्षी चैत्र महिन्याच्या पहिल्या तारखेला, जे देशात नवीन वर्षाचे प्रतीक आहे, हे हिंदू नववर्ष पूर्णपणे वैज्ञानिक आधारावर साजरे केले जाते. हिंदू दिनदर्शिकेनुसार, देशात विविध सण, विधी, उपवास आणि इतर कार्यक्रम आयोजित केले जातात. चैत्र हा निसर्गातील उत्साह आणि सौंदर्याचा तसेच वसंत ऋतूच्या आगमनाचा महिना आहे. हिंदू नववर्षाच्या निमित्ताने संपूर्ण निसर्ग जग नवीन वर्षाच्या स्वागतासाठी सज्ज झालेले दिसते. हिंदू नववर्ष हा आध्यात्मिक दृष्टिकोनातूनही अतिशय शुभ दिवस मानला जातो. हिंदू नववर्षाला महाराष्ट्र, गोवा आणि कोकण भागात गुढी पाडवा, आंध्र प्रदेश, तेलंगणा, कर्नाटकात उगादी, राजस्थानच्या मारवाड भागात थापना, जम्मू-काश्मीरमधील नवरेह आणि सिंधी प्रदेशात चेती चंद म्हणून ओळखले जाते.

आपण भारतीय हिंदू नववर्षाच्या दिवशी शुभेच्छा देण्यास संकोच करतो, कदाचित आपल्याला रूढीवादी म्हणवण्याची भीती वाटते. आपल्या संस्कृतीचे आणि संस्कारांचे पालन केल्याने पुराणमतवादी किंवा संकुचित मानसिकता निर्माण होत नाही. हा एक मौल्यवान वारसा आहे ज्यातून संपूर्ण जग सामाजिक-आर्थिक विकास, शांतता आणि समृद्धीसाठी संस्कृती शिकत आहे आणि स्वीकारत आहे, तर आपण भारतीय हा महान वारसा गमावत आहोत. ज्या संस्कृतीने जगाला योग्य आणि चांगला मार्ग दाखवला, ती संस्कृती आता भरकटत चालली आहे. आज आपण हिंदू नववर्ष साजरे करण्याचे संदेश सोशल मीडियावर पसरवत असलो तरी त्याचे वैज्ञानिक, आध्यात्मिक आणि सामाजिक-आर्थिक महत्त्व आपण विसरलो आहोत. आपल्या समाजात ज्या थाटामाटात आणि जल्लोषात परदेशी नववर्ष एक जानेवारीला शहरे आणि महानगरांमध्ये साजरे केले जाते, त्याचा एक टक्काही जल्लोष या शुभ सणाला दिसत नाही, ही सत्य परिस्थिती आहे. आपल्याच परंपरांबद्दल अनभिज्ञ असताना इतर लोकांच्या परंपरा आंधळेपणाने पाळण्यात आपल्याला स्वारस्य आहे, हे आश्चर्यकारक आहे.

हिंदू नववर्ष केवळ श्रद्धा किंवा सोय म्हणून साजरे केले जात नाही; त्यामागे विज्ञान आहे जे विविध मार्गांनी मानवी जीवन सुधारते. इतर विकसित देशांनी आर्थिकदृष्ट्या आपल्याला मागे टाकले असल्याने हा देश काय आहे याची खोली आज नाकारली जात आहे. मुघल आणि पाश्चिमात्य लोकांनी आपले शोषण केल्यामुळे आर्थिक घसरण झाली आहे; तथापि, या संस्कृतीची खोली काही वर्षांत बांधली गेली नाही; हजारो वर्षांच्या परिश्रमाचे हे फळ आहे आणि लवकरच आपण पुन्हा आर्थिकदृष्ट्यासुद्धा मजबूत होऊ.

भारतीय गणितात विक्रम संवत पंचांगावर सर्वाधिक भार टाकण्यात आला आहे. सनातन धर्माचे अनुयायी विक्रम संवतानुसार विवाह, नामकरण आणि गृहस्थापना यांसारखी सर्व शुभ कार्ये करतात. इ.स.पूर्व ५७ मध्ये विक्रम संवत सुरू झाला. हे नाव उज्जैनचा राजा विक्रमादित्य यांच्या नावावरून ठेवण्यात आले. विक्रमादित्य हा भारतीय इतिहासात एक न्यायी आणि लोकप्रिय राजा म्हणून स्मरणात आहे. विक्रमादित्यच्या राज्यापूर्वी उज्जैनवर शकांचे राज्य होते. ते क्रूर होते आणि त्यांनी नेहमी लोकांसाठी समस्या निर्माण केल्या. विक्रमादित्याने उज्जैनला शकांच्या कठोर शासनापासून, तसेच त्याच्या प्रजेला भीतीपासून मुक्त केले. हे स्पष्ट आहे की विक्रमादित्याच्या विजयाच्या स्मरणार्थ विक्रम संवत पंचांग 2079 वर्षांपूर्वी तयार करण्यात आला होता.

चीन आजची सामाजिक आर्थिक महासत्ता का आहे?

शेजारी चीन आपल्या संस्कृतीनुसार नवीन वर्ष साजरे करतो; चीनी लोक नवीन वर्ष चंद्र दिनदर्शिकेनुसार साजरे करतात. चंद्र नववर्ष हे चीनी नववर्षाचे दुसरे नाव आहे. चिनी नववर्ष हे चीनमधील सर्वात महत्त्वाच्या सुट्ट्यांपैकी एक आहे. चिनी नेतेही यावेळी लोकांचे अभिनंदन करतात. चिनी नववर्षाला सामाजिकदृष्ट्याही खूप महत्त्व आहे. हे नवीन वर्ष चिनी लोकांमध्ये सुसंवाद आणते, सर्व विवाद दूर करते आणि सर्वांना आनंद आणि समृद्धी देते. नवीन वर्षाच्या दुसऱ्या दिवशी, मुले त्यांच्या पालकांना नवीन वर्षाच्या शुभेच्छा देतात, पालक त्यांच्या मुलांना लाल कागदाच्या लिफाफ्यांमध्ये पैसे देतात. हा सण चीनमधील सर्वात मोठ्या राष्ट्रीय सुट्टीचा असतो. सुमारे 30 कोटी स्थलांतरित मजूर त्यांच्या मुलांना भेटण्यासाठी आणि नवीन वर्ष साजरे करण्यासाठी त्यांच्या बचतीतून त्यांच्या पालकांना भेटण्यासाठी त्यांच्या गावी जातात. चिनी लोकांच्या सामाजिक-आर्थिक वाढीचे श्रेय पाश्चिमात्य संस्कृतीऐवजी स्वतःच्या संस्कृतीचे पालन केल्यामुळे त्यांच्या स्वतःच्या संस्कृतीवरील विश्वासाला देता येईल का? सर्व सामाजिक-आर्थिक आणि आध्यात्मिक पैलूंमध्ये अधिक उंची गाठण्यासाठी आपल्या संस्कृतीचे पालन करण्याचे महत्त्व आपण भारतीयांना कधी कळणार?

हिंदू नववर्षाचे आध्यात्मिक आणि वैज्ञानिक महत्त्व

एक जानेवारी ऐवजी हिंदू नववर्षाला या दिवशी पृथ्वीवर काय घडत आहे आणि मानवी शरीरशास्त्र आणि मनाच्या दृष्टीने एक वेगळं महत्त्व आहे. हिंदू नववर्ष चंद्र सौर कॅलेंडरवर आधारित आहे, जे थेट मानवी शरीराच्या घटनेशी संबंधित आहे. भारतीय दिनदर्शिका केवळ सांस्कृतिकदृष्ट्याच नाही तर वैज्ञानिकदृष्ट्याही महत्त्वाची आहे, कारण ती तुम्हाला ग्रहांच्या हालचालींशी जोडते. चहूबाजूंनी फुलांच्या सुगंधाबरोबरच आनंद, उत्साह आणि आनंदाने भरलेल्या प्रतिपदेपासून वसंत ऋतुची सुरुवात होते. हीच ती वेळ असते जेव्हा पिके पिकायला लागतात आणि शेतकऱ्याला त्याच्या कष्टाचे फळ मिळते. नक्षत्र अनुकूल स्थितीत आहेत, म्हणजेच कोणतेही काम सुरू करण्यासाठी अनुकूल काळ आहे.

पृथ्वीच्या झुकण्यामुळे, हिंदू नववर्षापासून सुरू होणाऱ्या २१ दिवसांच्या कालावधीत उत्तर गोलार्धाला सूर्याची सर्वाधिक ऊर्जा मिळते. जरी उच्च तापमान मानवांसाठी अस्वस्थ असले तरी ते पृथ्वीच्या बॅटरी चार्ज करतात. विषुववृत्तानंतरच्या पहिल्या अमावस्येनंतरच्या वॅक्सिंग मूनचा पहिला दिवस नवीन वर्षाची सुरुवात दर्शवतो.

बारा हिंदू महिने (मासा, चंद्र महिना) अंदाजे 354 दिवसांचे असतात, तर एक साईडरियल (सौर) वर्ष अंदाजे 365 दिवसांचे असते. यामुळे सुमारे अकरा दिवसांचा फरक निर्माण होतो, जो दर (29.53/10.63) = 2.71 वर्षांनी किंवा अंदाजे दर 32.5 महिन्यांनी येतो. पुरुषोत्तम मास किंवा अधिक मास हा चंद्र आणि सौर कॅलेंडर संरेखित ठेवण्यासाठी समाविष्ट केलेला अतिरिक्त महिना आहे. बारा महिने सहा चंद्र ऋतूंमध्ये विभागले गेले आहेत जे कृषी चक्र, नैसर्गिक फुलांचे बहर, पाने गळून पडणे आणि ऋतूंसह कालबद्ध आहेत. चंद्र आणि सौर कॅलेंडरमधील विसंगती लक्षात घेऊन, हिंदू विद्वानांनी फरक संरेखित करण्यासाठी महिने स्वीकारले, जेथे विशिष्ट महिन्याची पुनरावृत्ती होते. या महिन्याची निवड यादृच्छिक नव्हती, परंतु दोन कॅलेंडर शेती आणि निसर्गाच्या चक्रात समक्रमित करण्याची वेळ आली होती.

चैत्र शुक्ल प्रतिपदेचे ऐतिहासिक महत्त्व

या दिवशी सूर्योदयाच्या वेळी ब्रह्मदेवाने विश्वाच्या निर्मितीची सुरुवात केली, असे म्हटले जाते. या दिवशी सम्राट विक्रमादित्यने राज्य स्थापन केले. विक्रमी संवताचा पहिला दिवस त्यांच्या नावावर आहे. हा दिवस भगवान श्री रामाचा राज्याभिषेक दिन म्हणूनही मानला जातो. नवरात्रीचा पहिला दिवस, शक्ती आणि भक्तीचे नऊ दिवस. शीखांचे दुसरे गुरु श्री अंगद देव जी यांचा आज जन्मदिवस आहे. या दिवशी स्वामी दयानंद सरस्वतीजींनी आर्य समाजाची स्थापना करून कृवंतो विश्वम् आर्यम् हा संदेश दिला. या दिवशी सिंध प्रांतातील प्रसिद्ध समाज रक्षक वरुणावतार भगवान झुलेलाल प्रकट झाले. विक्रमादित्यासारख्या हूणांचा पराभव करण्यासाठी शालिवाहनने हा दिवस निवडला आणि दक्षिण भारतात सर्वोत्तम राज्य स्थापन केले. विक्रम संवताची स्थापना झाली. युधिष्ठिराच्या राज्याभिषेकाचाही तो दिवस होता. संघाचे संस्थापक, परमपूज्य डॉ. केशवराव बळीराम हेडगेवार यांचा जन्मदिवस या शुभदिनी येतो.

नवीन वर्षाची सुरुवात दारू आणि अंमली पदार्थांच्या सेवनाने होत असेल तर प्रत्येकाने आपल्या अंतरात्म्याचे परीक्षण केले पाहिजे. हिंदू नववर्ष साजरे करूनच मानवी जीवनासाठी आणि पर्यावरणासाठी नवीन वर्षाचे महत्त्व आहे व ते आपण अंगीकारले पाहिजे.

पंकज जगन्नाथ जयस्वाल (७८७५२१२१६१)

हिंदुस्थान समाचार